Табар......Тілеміс
ТАБАР – қазақ сөзіне тап + ар есімше жұрнағы жалғанып жаңалған сөз, яғни бала білімді болып дүниенің сырын ашсын, жаңалық тапсын деген тілекпен қойылған есім.
ТАБЫЛҒАН - баласы өлген үйде дүниеге жаңадан келген сәбиге жоғалғаны табылды деп осылайша ат берілген. Кейде табылған да деп қоя береді.
ТАҒАЙ - араб тілінен - нағашы; бұл есімнің синонимдері — Нағашыбек, Нағашыбай.
ТАЗАБЕК - нағыз мықты, берік адам, нағыз бек.
ТАЙБЕК - тайға мінгенде құламайтын, жығылмайтын, мықты берік отыратын бала болсын деген мақсатпен қойылған есім. Еркелетіп қысқартып айту түрі -Тайжан.
ТАЙЛАҚ - ботадан үлкен бір жасар түйе атауы. Түйе малының атауынан қойылған есімдер ертеде көп қойылып отырған.
ТАЙМАС - өмірде алған өз бағытынан, алға қойған мақсатынан қайтпас бала.
ТАЙШЫҚ – тибет тілінен бұл есім көне түркі тілдерінде дәреже ретінде қолданылған тибеттің тайши сөзінін өзгерген түрі. Демек, тайши — аға тәрбиеші, ұстаз; атақты, әйгілі адам.
ТАЙЫР - араб тілінен алынған таир - жоғарыға ұшушы; құс.
ТАҚЫР - араб тілінен алынған тахир — таза, бүлінбеген, бұзылмаған. Дыбыстық өзгерту түрі — Такир, Тахир.
ТАЛАП - араб тілінен алынған талаб - іздену, талап ету, өтініш, тілек.
ТАЛҒАТ - араб тілінен алынған - өң, түр, келбет, рең, жүз, әдемілік, сұлулык.
ТАЛҚА - араб тілінен алынған — таңдаулы, тамаша.
ТАЛМАС - арымас, шаршамас (адам).
ТАНАБАЙ – қазақтың сөзі тана — екі жасар баспақ + бай. Сиыр малы атауынан қойылған есімдер көп болған. Синонимдері — Бұка, Бұқабай, Өгізбай, Сиырбай, Бұзаушы және т. б.
ТАҢАТ - таң атқан кезде туған балаға ертеде осындай ат берген. Біріккен тұлғалы есімдер — Таңатқан, Таңатар.
ТАҢБОЛ - ата-ананың сәулесі, мандайындағы жарығы, бақыты болсын деген ниетпен қойылған есім.
ТАҢСЫҚБАЙ - ұл балаға әбден таңсық, құмар боп жүргенде туған балаға қойылған есім.
ТАРҒЫН - көне түркі тілінен— ашулы, зілді. Қазақ эпосындағы батырдың есімі.
ТАСБОЛАТ - тас пен болаттай мықты, өмірлі болсын деген тілекпен қойылған есім.
ТАСЕМЕН - тасқа шыққан емендей мықты боп, ұзақ жасасын деген тілекпен қойылған есім.
ТАСҚЫН - бала өмірі тасқындай боп өтсін деген мәндегі есім.
ТАСТАЙ - бала тас сияқты мықты, мәңгілік болсын деп қойылған есім.
ТАСТЕМІР - ата-ана тарапынан баланың өмірлі болуын, тас пен темірдей мықты, берік болуын тілеп қойылған есім.
ТАСТҮЛЕК - мықты ұрпақ, жеткіншек.
ТАТУБАЙ - бақытты, тыныш, бейбіт өмір сүруші (адам).
ТАУ - шың, асқар, заңғар. Біріккен тұлғалы есімдер — Таубай, Таужан, Тауман. Қысқартып айту түрі - Тауан.
ТАУАСАТ - өмірдің ең қиын асуларынан аса алатын деген мәндегі есім.
ТАУФИХ - араб тілінен алынған тавфих — табыс, жетістік, бақыт; әрекет, көмек.
ТАХАУИ - араб тілінен алынған — тұкым; ұрпақ.
ТӘЖІ - иран тілінен алынған тадж. Біріккен тұлғалы есімдер — Тәжібай, Тәжімұрат және т. б.
ТӘКІМ - араб тілінен алынған таһим — нығаю, бекіну, бекініс.
ТӘЛІП - араб тілінен алынған таалип — талапкер, талап етуші, білім ізденуші; сұраушы.
ТӘҢІРБАЙ - (қараңыз: Көкбай).
ТӘТТІБАЙ - тәтті, ауыспалы мағынасы тойымды, қадірлі.
ТӘУЕКЕЛ - тәуек + кәл — батылдың, бел байлағандық.
ТӘУІР - жақсы, оңды.
ТЕГЕРАН – парсы тілінен - «тех» - түп, «ран» - баурай, яғни тау баурайының етегі деген мағынаны білдіреді. Иран астанысы Тегеран тау баурайынынң етегінде орналасқан. Оған қоса тегерансөзі «жайлы жер» дегенді білдіреді. Менің ағамның есімі Тегеран (admin ескертуі)
ТЕМІР - бала өмірі темірдей берік, мықты болсын деп қойылған есім. Синонимі — Тимур.
ТЕМІРБОЛАТ - бала темірдей мықты, берік болады деген сеніммен қойылған есім.
ТЕМІРБЕК - (қараңыз: Бектемір).
ТЕМІРҒАЛИ, ТЕМІРӘЛІ – қазақтың сөзі темір + араб тілінен алынған ғали; мықты Ғали.
ТЕМІРҚАН - темір сияқты мықты хан. Синонимі — Хантемір.
ТЕМІРЛАН - темір + қосымша лан
.
ТЕМІРТАС - темір мен тастай мықты, берік.
ТЕМІРТҮЛЕК - темір + түлек. Синонимі — Тастүлек, яғни жеткіншек, өспірім.
ТЕҢІЗБАЙ - байлығы теңіздей шалқыған даулетті адам.
ТИЕС - тиісті, тиесілі, қатысты.
ТИЯНАҚ - тірек, тұрақ, табандылық.
ТОҒЫЗАҚ - әртүрлі бақытсыз себептерден сақтау мақсатымен өз балаларын ата-аналардың сатып алу ғұрпы мен төлем ақысына тоғыз түрлі зат беріледі де, өндай балаға әдетте Тоғызақ немесе Сатыпалды деген ат қөяды.
ТОҒЫЗБАЙ - бұл есімнің де қойылу сыры сол Тоғызақпен тығыз байланысты.
ТОҚАН - көне түркі— сұңқар.
ТОҚСАНБАЙ - тоқсан + бай; бұл есім бала тоқсан жасқа келсін деген тілекпен бірге оның әкесі тоқсан жасқа келгенде туғандықтан да қойылған.
ТОҚТАР - ұл бала тұрақтамай өле берген семьяда ерте кезде ырым жасап, бала тоқтасын деген мақсатпен қойылған есім. Олар тұрлі тұлғада койылып отырған: Тоқтасын, Тоқтамыс, Тұрсын, Тұрбек, Тұрғамбек, Тұрған, Тұрсынбек т.б. Біріккен тұлғалы есімдер — Тоқтарғали, Тоқтархан.
ТОҚТЫБАЙ - ертеректе тоқты айы деген ай аты болған. Ол қазіргі наурыз айына сәйкес келген. Мұндай есім сол айда туылған балаға беріліп отырған.
ТОҚЫР - араб тілінен алынған - қайырымды, кішіпейіл, ұяң мінезді.
ТОЛАҒАЙ - дәу, алып, қара күші мол болсын деп қойылған есім.
ТОЛЫБЕК - үй тола бала боп, олар шетінен бек, әкім болсын деген тілекпен қойылған есім.
ТОЛЫС - жетіле, өсе түс, ер жет.
ТОМАН - моңғол тілінен тумэн — он мың; бір нәрсенің шексіз көптігін білдіретін сан. Түрлері - Түмен, Туменбай.
ТӨБЕЙ - үлкен, зор.
ТӨЛБАЙ - үй балалы болсын, балалар көп болсын деген тілекпен қойылған есім. Еркелетіп айту тұлғасы — Төкен.
ТӨЛЕБАЙ - бұл есім өлген баладан кейінгі туған балаға қойылған.
ТӨЛҒОЖА - тұнғыш бала өзінен кейінгі салалардың үлкені болсын деп қойылған есім. Біріккен тұлғалы есім — Төлжан.
ТӨРЕБЕК - көне түркі тілінен - төре — тәртіп, ереже, заң; әдет, ғұрып, салт + бек. Біріккен тұлғалы есімдер — Төреғали, Төребай, Төрегелді, Төремұрат, Төретай, Төрехан.
ТУҒАНБАЙ - туған + бай. Бай болып туған.
ТҰРҒАНБЕК - (қараңыз: Бектұрған).
ТҰРДЫБЕК - бала көп жасасын, ұзақ өмір сүрсін деп қойылған есім. Дыбыстың өзгеру түрі — Тұрлыбек.
ТҰРМАНЖАН - ертеде көшпелі тұрмыста ер-тұрманның маңызы аса зор болған. Сондықтан балаларға шеберлікті меңзеп осылайша ат қойып отырған.
ТҰРСЫН - баласы тұрақтамаған семьяда туған балаға осындай есім берілген.
ТҰРСЫНБАЙ - яғни көп, ұзақ жасасын.
ТҰРСЫНБЕК - яғни өмірі берік болсын.
ТҰРСЫНЖАН - жаны аман болсын, көп жасасын.
ТҰРЫМТАЙ - қыран құс. Бала қырандай өткір болсын деген мақсатпен қойылған есім.
ТҰЯҚБАЙ - тұяқ — уақ мал, қой-ешкі; ұрпақ, мұра. Бұл есім бала уақ малға бай болсын деп және әкесі елгеннен кейін туған балаға әкеден қалған ұрпак, мирас болсын деген мағынада қойылған.
ТҮГЕЛБАЙ - бала шексіз бай, ауқатты, әлді болсын деген мақсатпен қойылған есім.
ТҮЛЕК - жас өспірім, жеткіншек.
ТҮЛКІБАЙ - балаға ан атын қою дәстүрі ертеден бар. Батылдық пен айбаттылықты қаласа Арыстан, Қасқырбай, Борібай, ақылдылық пен айлакерлікті қаласа Түлкібай деп ат қойған.
ТҮМЕН - (қараңыз: Томан).
ТҮРГЕНБАЙ - түһген — жылдам, тез + бай.
ТҮСІП, ТҮСҮП - (қараңыз: Жұсіп).
ТЫНАЛЫ - тынышталды, көңіл орнына түсті, басылды.
ТЫНЫС - дем; үзіліс, дамыл, тыным.
ТЫНЫСТАН - дем алу, дамылдау.
ТЫНЫШТЫҚ - (қараңыз: Еламан).
ТЫНЫШТЫҚБЕК - (қараңыз: Бейбітбек).
ТІЛЕГЕН - тілеп, сұрап алған бала.
ТІЛЕК - мақсат, арман, ниет, ой. Бұл есім көбіне ұл баланың бөлуын армандап жүрген ата-аналар тарапынан қойылады. Біріккен тұлғалы есімдер — Тілебалды, Тілепберген, Тілепберді, Тілекбай, Тілеубай, Тілекмет.
ТІЛЕМІС - тіле — сұрау, қалау міс — көнежұрнақ, казіргі кездегі ған=ген жұрнағына сәйкес. Тілеп алған, сұрап алған деген мағынаны білдіреді.
Уайыс......Уали,Уәлі
УАЙЫС - араб тілінен алынған — күш, жігер.
УАХАП - араб тілінен алынған уаһуп— мырза, жомарт, қайырымды.
УАХАТ - араб тілінен алынған уахит— жалғыз, жалқы, бірінші (бала).
УӘЛИ, УӘЛІ - араб тілінен — әкім, қожайын; үкімет басқарушы; туысқан, бауыр. Біріккен тұлғалы есімдер — Уәлиахмет, Уәлиолла, Уәлихан.
Ұзақ......Ұлықбек
ҰЗАҚ - бұл есім баланың өмір жасы ұзақ болсын, көп жасасын деген мақсатпен қойылған. Біріккен тұлғалы есімдер — Жасұзақ, Өмірзақ, Байұзақ, Мыңжасар, Көпжасар.
ҰЙЫҚБАЙ - бұл есімнің бірінші сыңарындағы уйық сөзі жерұйық деген сез тіркесінде ғана кездеседі. Мағынасы — жердің жақсысы, ең шұрайлысы + баи.
ҰЛАН - түркі тілдерінің көбінде бар есім. Бірақ әр түрлі мағынада айтылады. Ұлан — сәби, бала; жауынгер, жігіт, азамат, жасақшы.
ҰЛАС - жалғас, селбес.
ҰЛЫҚБЕК - ұлы, зор + бек.
Үдербай......Үстем
ҮДЕРБАЙ - көшіп-қону кезінде туған балаға қойылған есім. Түрлері — Көшербай, Көшімбай, Қонысбай.
ҮЛГІБАЙ - бала өнегелі, тәрбиелі болсын деп қойылған есім.
ҮМБЕТ - араб тілінен алынған уммат— халық, көпшілік, қауым. Біріккен тұлғалы есімдер — Үмбетбай, Үмбетәлі, Үмбетжан.
ҮМІТ - иран тілінен - сенім; тілек, қалау. Біріккен тұлғалы есім - Үмітбек.
ҮРІМБАЙ – тәжік тілінен алынған хуррам— көңілді, шат; гүлденуші, жарқын, шат көңілді, жарқын жүзді. Біріккен тұлғалы есімдер — Үрімжан, Үрімхан.
ҮСЕН - араб тілінен алынған Хасан, Хасенесімдерінің өзгеріп айтылған түрі. Мағынасы — сұлулық, әдемілік, көркемдік, жақсылық.
ҮСТЕМ - басым, артық.
Фазыл......Фахир
ФАЗЫЛ - (қараңыз: Базыл).
ФАЙЗ - араб тілінен - жеңуші, жеңімпаз; мырзалық, молдық, байлық.
ФАЙЗРАХМАН - араб тілінен - рахымдылық, мейірбандылық, мархабаттылық.
ФАРИД - араб тілінен алынған тені жоқ, сирек зат, бағалы, құнды.
ФАХИР - араб тілінен алынған — келбетті, әдемі, асыл; мақтаныш боларлық.
Хабиб......Хұсайын
ХАБИБ - араб тілінен - жан дос, сүйікті, сүйкімді жолдас.
ХАДИМ - араб тілінен - қызметші, жалшы, қызметкер.
ХАЙДАР - араб тілінен - арыстан. Бұл есімнін синонимдері - Әсет, Шер, Айдар.
ХАКІМ - араб тілінен - әкім етуші, әмірші; данышпан, дана, кемеңгер. Біріккен тұлғалы есімдер – Хакимжан, Хакімзада.
ХАҚНАЗАР - (қараңыз: Ақназар).
ХАЛЕЛ, ХАЛИЛ - араб тілінен алынған - сүйікті дос, жақсы жолдас.
ХАЛЫҚ - араб тілінен алынған халк— жұрт, қауым, адамдар.
ХАМЗА - араб тілінен алынған — дәрілік өсімдік.
ХАМИТ - араб тілінен алынған — мақтаулы, мақтауға лайық; зиянсыз.
ХАММАТ - араб тілінен алынған — мақтайтын, мақтауға тұратын, лайық.
ХАНГЕЛДІ - ер баланың мықты, күшті, атақты болуын тілеп қойылған есім. Қысқартып-еркелете айтылатын түрі — Қаныш.
ХАНТЕМІР - (қараңыз: Темір- хан).
ХАРЕС - араб тілінен — егінші, дихан, соқашы; сақтаушы, күтуші.
ХАСАН, ХАСЕН - араб тілінен — әдемі, сұлу, көркем, жақсы, тамаша.
ХАТИП - араб тілінен — уағыздаушы, уағызшы; баға беруші, мақтаушы.
ХАФИЗ - араб тілінен алынған һафез— сақтаушы, күзетуші.
ХИКМЕТ - араб тілінен — философия, білім, құпия.
ХҰСАЙЫН - араб тілінен — кішкене, көркем, сұлу. Хасан есімінің араб тіліндегі кішірейткіш мән бере айтқан түрі.
Шабай......Шілдебай
ШАБАЙ - араб тілінен — жас жігіт, бозбала.
ШАБДАН – тәжік тілінен човидна— мәңгі, бақи; мәңгілік, ажалсыз.
ШАҒЫР - араб тілінен шагир— шайыр, ақын.
ШАДЫМАН - иран тілінен алынған шад - көңілді, шат, қуанышты + ман. Қуанышты адам.
ШАЖАБЕК - көне қазақ сөзі шажа— таудың басы, шың + бек.
ШАЙБАН - (қараңыз: Сыбанқұл). Түрлері — Шайбани, Шибен.
ШАЙХЫ - араб тілінен - ұстаз, үйретуші, тәрбиеші; ақсақал, дін басшысы, ғалым.
ШАКАРІМ , ШӘКӘРІМ - араб тілінен - қызметкер, қызметші.
ШАМАТ - араб тілінен — қал, мең.
ШАМБЫЛ - ащы дәмді өсімдік.
ШАМЕЛ - елдің жарығы, жарқыраған шамы бол деген тілекпен қойылған есім.
ШАМЖАН - шамша жарқыраған, ашық жүзді, ақ жарқын адам.
ШАМИС - араб тілінен алынған шамси— күн, күншуақ, жарық; бірбет, қиқар.
ШАМШАТ - иран тілінен алынған шамшод, самшид— Кавказ самырсыны.
ШАПАҒАТ - араб тілінен алынған шафакат— аяныш, аяу, есіркеу, қайырымдылық, мейірімділік. Түрлері — Шапкат, Шафкат.
ШАПАҚ - таңғы жарық.
ШАРЫҚБЕК - араб тілінен алынған шарқ— шығыс, күн шығыс + қазақ сөзі бек; яғни шығыс елінің бегі, биі.
ШАТТЫҚ - қуаныш, көңілділік.
ШАФИХ - араб тілінен — мейірім, қайырым етуші; рақымды, кішіпейілді.
ШАФХАТ - араб тілінен - рақымдылық, мейірімділік.
ШАФИХ - араб тілінен - мейірім, қайырым етуші; рақымды, кішіпейілді.
ШАХАХМЕТ - иран тілінен алынған шах + араб тілінен алынған - ахмет. Ахмет патша деген мағынада. түрі — Шаяхмет. Қысқартып еркелете айту түрі — Шайкен.
ШАХАН - иран және қазақ тілдерінен алынған бұл есім шах және хан сөздерінің бірігуінен жасалған. Хандардың ханы, хандардың шахы деген мағынаны білдіреді.
ШАХАР - араб тілінен — қала, кент.
ШАХАРБАЙ - араб және қазақ тілдерінен алынған - қалада, бай мекенде тұрсын деп койылған есім.
ШАХМАРДАН - иран тілінен алынған шах + мардан —ержүрек, батыл. Фонетикалық түрі — Шаймерден. Еркелете айтылатын түрі — Шәкен.
ШАМҰРАТ - (қараңыз: Самұрат).
ШАХМҰХАМБЕТ - иран тілінен алынғаншах + Мухамбет. Еркелете қысқартып айту түрі — Шахмет.
ШАШУБАЙ - қазақ тілінен алынған қолы ашық жомарт, мырза болсын деген тілекпен қойылған есім.
ШӘДІ - иран тілінен алынған шади— қуаныш, көңілділік, шаттық.
ШӘКІР - араб тілінен алынған — игі, асыл, мейірбан, сыйлаушы, құрметтеуші.
ШӘМШИ - араб тілінен алынған шамси - күн.
ШӘПИ, ШӘФИ - араб тілінен алынған - емдеуші, емші.
ШӘРИЗАТ - иран тілінен алынған ширази— бақыт, ырыс, қуаныш + зат - бала, перзент, яғни бақытты бала.
ШӘРІП - араб тілінен алынған шариф— құрметті, атақты, қымбатты. Біріккен тұлғалы есімдер — Шәріпбай, Шәрінбек, Шәріпхан, Шәріпқали.
ШЕГЕ - бала шегедей мықты, берік, тұрақты, өмірлі болсын деген тілекпен қойылған есім.
ШЕГЕБАЙ - баланын денсаулыры шегедей берік, мықты болсын деген тілекпен қойылған есім. Еркелете қысқартып айту түрі — Шеген.
ШЕР - (қараңыз: Әсет).
ШЕРӘЛІ, ШЕРҒАЛИ – иран тілінен шер— арыстан; батыл, ер жүрек + араб тілінен алынғанғали,әли— жоғары, биік, ен асқақ. Бұл есімнің жинақ мағынасы: батыр, ер жүрек, арыстан Әли.
ШЕРИ - көне түркі тілінен черу— әскер, қол.
ШЕРМҰХАМБЕТ - иран тілінен алынған шер - арыстан + Мұхамбет, яғни арыстан Мұхамбет.
ШЕРНИЯЗ - иран тілінен алынған шер + тәжік тілінен – нияз - өтініш, тілек, тілену, үміт, сый, тарту.
ШЕРУБАЙ - көне түркі тілінен шері немесе алтай тілінен черу - әскер. Шеру кезінде, жорықта туған балаға қойған есім.
ШЕРХАН – иран және қазақ тілдерінен алынған — арыстандай айбатты, мықты, батыр, ер-жүрек.
ШОҚЫ - биік төбе, дөң; шың. Бұлайша есім беру баланың мәртебесі, атағы жоғары болсын деген ойдан туса керек.
ШОҚЫР - балықтың бір түрі.
ШОЛПАНБАЙ - бала таңғы жарық жұлдыз шолпандай болсын деп қойылған есім.
ШОМБАЛ - зор, ірі, жуан.
ШОНА - моңғол тілінен— қаскыр. Бөрібай, Қаскырбай есімдерімен мәндес.
ШОҢ - қырғыз тілінен алынған — үлкен, зөр, дәу. Біріккен тұлғалы есімдер — Шоңбай, Шоңбек, Шоңқұл.
ШОРА - көне түркі тілінен — мырза, бек, шонжар; одақ, кеңес. Біріккен тұлғалы есімдер — Шорабай, Шорабек.
ШОРТАНБАЙ - шортан балығы атынан қойылған есім. Бала суда еркін жүзғен балықтай өмірде де еркін болсын деп қойылған.
ШЫҒАЙ - көне түркі тілінен - кедей, күйсіз.
ШЫҒАНАҚ - құрлықпен ұштасқан су кеңістігі, айлақ. Бала шығанақта туған себепті осындай есім берілуі мүмкін.
ШЫМЫР - нығыз, берік, денесі мығым; батыл. Біріккен тұлғалы есім — Шымырбай.
ШЫНТЕМІР - темірдей мықты.
ШЫРАҚБЕК - иран тілінен алынған ширақ— жарық, шам + бек.
ШІЛДЕБАЙ - иран тілінен алынған чеһел, нел— қырык + да жұрнақ. Қырық күндік, 25 маусымнын 5 тамызға дейін, яғни 40 күнге созылатын ыстық маусым +бай.
Ыбырай......Ыстамбақы
ЫБЫРАЙ - көне еврей тілінен келген Абраам— ел атасы. Оның халық арасында Ибрагим, Ыбрайым, Ибраим, Ыбыраш тәрізді түрлері кездеседі.
ЫДЫРЫС - араб тілінен — талаптанушы. Фонетикалық түрі — Едірес.
ЫҚЫЛАС - араб тілінен алынған әхлас— пейіл, ниет, берілу, ашықтық, адалдық.
ЫҚСАН - араб тілінен алынған ихсан— жақсылық, қайырымдылық; көркемдік, нұрлылық.
ЫРЫСАЛДЫ - бақыттың, құттың алғашқысы.
ЫРЫСБЕК - бақытты бек.
ЫСҚАҚ - көне еврей тілінен - күледі, күлген. Иссак деген есімнің арабша айтылу нұсқасы.
ЫСТАМБАҚЫ - иран тілінен алынған ыстам— тұрған, өлмес + бақы— мәңгі, өмірлік. Мәңгі өлмес.
Ібни......Ісмет
ІБНИ - араб тілінен — ер бала, ұл.
ІЗБАСАР - әкесінің мұрагері, ізбасары болсын деген мақсапен қойылған есім. Қысқарған түрі — Ізтай.
ІЛЕБАЙ - Іле езені бойында туған балаға қойылған есім.
ІЛИЯС – еврей тілінен алынған - ильяс— күш, құдірет.
ІҢКӘРБЕК - араб тілінен алынған инкар— құмар, ынтың; ата-ана перзентке зар болып, құмар болып жүргенде туған балаға қойылған есім.
ІСМЕТ - араб тілінен — ізгі, рахымшыл, адамгершілігі мол; таза, пәк.